Ιστορικά Στοιχεία
Το χωριό Απόλλωνα απλώνεται σε ένα έφορο οροπέδιο στα μεσόγεια του νησιού σε απόσταση 43χλμ. από την πόλη της Ρόδου. Στο κέντρο του οικισμού βρίσκεται ο ενοριακός ναός της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, ο οποίος ανεγέρθηκε στη θέση προγενέστερου της ιπποτικής περιόδου επ’ ονόματι της Θεοτόκου. Ο σημερινός ναός οικοδομήθηκε το 1858 από τον αρχιτέκτονα Κωνσταντίνο Παρασκευά, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή της δυτικής εισόδου.
Πρόκειται για μονόχωρη σταυροθολιακή βασιλική δωδεκανησιακού τύπου με πρόναο με πατάρι γυναικωνίτη, από την κλίμακα του οποίου υψώνεται πενταόροφο κωδωνοστάσιο.
Το πλούσια διακοσμημένο ξυλόγλυπτο και εν μέρει επιχρυσωμένο τέμπλο του ναού με την καθ’ ύψος τριμερή διαίρεση, κατασκευάστηκε από τον Γιακουμή Μάκρα (1858-1863) ή κατά μία άλλη εκδοχή από τον Κύριλλο τον Λίνδιο σε στυλ οθωμανικού μπαρόκ. Οι δεσποτικές εικόνες του χρονολογούνται στα 1863, σύμφωνα με τη χρονολογία που φέρει η εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Εξαίρεση αποτελεί η εικόνα του Χριστού, η οποία φαίνεται να προέρχεται από παλαιότερη εκκλησία, καθώς η επαργύρωσή της τοποθετείται στα 1772.
Δεξιά του τέμπλου και σε συνέχεια με αυτό υπάρχει περίτεχνο ξυλόγλυπτο προσκυνητάρι που φιλοξενεί την αμφίπλευρη εικόνα της Παναγίας Καρυωνίτισσας και του Γενέσιου της Θεοτόκου.
Πλησίον της εισόδου υπάρχει ακόμη ένα προσκυνητάρι με τη θαυματουργή εικόνα της Βρεφοκρατούσας Παναγίας της Μικρασιάτισσας, μέρος της οποίας έχει επαργυρωθεί και στολιστεί με ημιπολύτιμους λίθους. Από το πλαίσιο της βρίσκονται αναρτημένα τάματα ως δημόσια μαρτυρία ευγνωμοσύνης, κυρίως από άτεκνες γυναίκες, των οποίων η έκκληση για απόκτηση τέκνων εισακούσθηκε.
Κειμήλια
Στον Ιερό Ναό της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού φυλάσσονται πολλά και πολύτιμα κειμήλια, όπως ιερά σκεύη άμεσα συνδεδεμένα με το θρησκευτικό βίο πχ. αργυρά θυμιατήρια, Άγια Δισκάρια, λαβίδες, αρτοφόριο και δισκοπότηρο, καθώς και εξαπτέρυγα, ξύλινες φορητές εικόνες και βημόθυρα, Επιτάφιος Θρήνος και περίτεχνο ξύλινο κιβωτίδιο, λάβαρα και λειτουργικά βιβλία κ.ά. Στα σημαντικότερα όμως κειμήλια συγκαταλέγονται τα εξής τρία: Σταυρός με Τίμιο Ξύλο, εικόνα Παναγίας Καρυωνίτισσας και Κώδικας.
Ο Κώδικας αποτελεί το σημαντικότερο εικονογραφημένο και διακοσμημένο χειρόγραφο του ναού. Θεωρείται έργο του μοναχού Νείλου, ηγουμένου της Ιεράς Μονής Αρταμίτου και χρονολογείται στον 12ο αι.
Πρόκειται για έναν παλιό χειρόγραφο περγαμηνό κώδικα που απαρτιζόταν από τις ευαγγελικές περικοπές ολοκλήρου του έτους (Ευαγγελιστάριο) και αριθμούσε 640 σελίδες, εκ των οποίων σήμερα σώζονται οι 638. Αντί εξωφύλλου, φέρει ξύλινη στάχωση με δερμάτινη επένδυση στην εμπρόσθια όψη που δένεται με ύφασμα. Μέχρι σήμερα ο Κώδικας παραμένει ανέκδοτος και φυλάσσεται σε μυστική κρύπτη του ναού προκειμένου να προστατευθεί.
Η αμφιπρόσωπη εικόνα, η οποία αναφέρεται στις πηγές ως περίφημη και θαυματουργή, μεταφέρθηκε στον ενοριακό ναό των Απολλώνων από το μονόχωρο ναό της Παναγίας που βρίσκεται στη νότια πλευρά του ορεινού όγκου του Προφήτη Ηλία στην περιοχή Καρυώνες. Από το τοπωνύμιο αυτό προσδόθηκε στην εικόνα το προσωνύμιο «Καρυωνίτισσα».
Στην εμπρόσθια όψη της, αυτή της Βρεφοκρατούσας Θεοτόκου, μέχρι πρότινος έφερε αργυρή επένδυση, από την οποία εξαιρούνταν μόνο τα πρόσωπα των μορφών. Προσηλωμένο στην επένδυση υπήρχε ορθογώνιο φύλλο με το οικόσημο του Μεγάλου Μαγίστρου Pierre d’ Aubusson (1476-1503), ο οποίος και θεωρήθηκε χορηγός της.
Ωστόσο, η συντήρησή της έδειξε ότι και οι δύο όψεις της, οι οποίες είναι σύγχρονες, χρονολογούνται στον 17ο αι., ενώ δεν διαπιστώθηκε παλαιότερη ζωγραφική φάση. Το γεγονός αυτό πιθανόν να σημαίνει ότι σε κάποια απροσδιόριστη στιγμή η εικόνα καταστράφηκε και τον 17ο αι. αντικαταστάθηκε από άλλη. Στόχος της «ανακατασκευής» της θαυματουργής εικόνας ήταν να συνεχιστεί η λατρεία του ιερού κειμηλίου, όπως επέτασσε η τοπική και όχι μόνο κοινωνία.
Σήμερα η εικόνα, μαζί με την επένδυση, εκτίθεται σε προσκύνηση σε ξεχωριστό ξυλόγλυπτο προσκυνητάρι στα δεξιά του τέμπλου, επί του νότιου τοίχου του ναού. Για λόγους ασφαλείας στην εκκλησία φυλάσσεται αντίγραφό της, το οποίο αντικαθιστά την παλαιότερη εικόνα στις λιτανείες.
Σταυρός με απότμημα Τιμίου Ξύλου
Πρόκειται για ξυλόγλυπτο σταυρό, έργο του 10ου-11ου αι., στον οποίο εμπεριέχεται απότμημα του Τιμίου Ξύλου. Θεωρείται ανεκτίμητης αξίας κειμήλιο με μεγάλη καλλιτεχνική, αλλά κυρίως ιστορική και θρησκευτική αξία, το οποίο φυλάσσεται σε μυστική κρύπτη για λόγους ασφαλείας. Εκτίθεται σε προσκύνηση τρεις φορές το χρόνο: Στις 14 Σεπτεμβρίου, την ημέρα των Θεοφανίων και την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως.
Σύμφωνα με την παράδοση, το τεμάχιο του Τιμίου Ξύλου που περιέχεται στο σταυρό, το παραχώρησε στους κατοίκους του χωριού Απόλλωνα η Αγία Ελένη αυτοπροσώπως.
Στις όψεις του αναγνωρίζονται εικονογραφικές συνθέσεις από τη θεματολογία του Δωδεκαόρτου με επιπλέον παράσταση Ευαγγελιστών. Στο σύνολο του περιθέεται από αργυρή επένδυση, η οποία απολήγει σε λαβή στο κάτω μέρος.
